Badania wykopaliskowe
w Wilanowie, w gminie Kamieniec
Po kilkuletniej przerwie nastąpił powrót do badań wykopaliskowych w Wilanowie, w gminie Kamieniec. Od początków września 2017 r. do chwili obecnej trwają bowiem terenowe badania archeologiczne o charakterze wykopaliskowym na terenie miejscowości WILANOWO. Teren prac wykopaliskowych jest tym razem położony około 300-400 m na płd.-wsch. od ostatniego z kurhanów (nr IV) słynnego cmentarzyska kultury unietyckiej.
W obrębie założonego wykopu o metodycznie wyeksplorowanej, jak do pory powierzchni około 75,5 ara odkryto 105 obiektów archeologicznych o charakterze osadniczym. Reprezentują one pozostałości dwóch osad z odrębnych horyzontów chronologicznych. Pierwszy z nich starszy, reprezentuje pozostałości po ludności kultury pomorskiej. Materiały tej jednostki kulturowej, to zdecydowana mniejszość zarejestrowanych na tym stanowisku obiektów nieruchomych. Wyróżniono wstępnie około 20 obiektów z tego horyzontu kulturowego, którym towarzyszy niewielka część zbioru ceramiki i inne źródła pozaceramiczne, tj. grudki polepy i nieliczne fragmenty kości zwierzęcych. Pośród obiektów nieruchomych w zakresie funkcji udało się wyróżnić co najmniej trzy obiekty o charakterze mieszkalnym (o charakterze półziemianek). Były to niewielkiej wielkości budowle częściowo zagłębione w pierwotnej ziemi, o kształcie zbliżonym do prostokątnego, z profilem kształtu misowatego. Średnie wymiary tego rodzaju obiektów były na tym stanowisku następujące: ok. 2,80 m (długość), 2 m (szerokość) i 0,40 m (głębokość). Budowlom tym, zaledwie w jednym przypadku towarzyszyły wyłącznie jamy o charakterze odpadkowym (śmietniskowym). Natomiast z tego horyzontu czasowego przeważają różnego rodzaju jamy, tj. wspomniane wyżej jamy typu odpadkowego, rzadziej jamy posłupowe, czyli pozostałości po wbitych w pierwotny grunt drewnianych słupach (palach). Jak dotąd nie odkryto z tego okresu jam typu zasobowego czyli ówczesnych piwniczek-spiżarni. Ostatnią kategorię obiektów starożytnych, jakie zarejestrowano w obrębie tego horyzontu kulturowego – stanowi pozostałość po piecu o charakterze gospodarczym bądź produkcyjnym. Był to obiekt wolnostojący, nieznacznie zagłębiony w ziemi (maksymalnie do głębokości 0,40 m), o konstrukcji kopułowej (glinianej), wystającej najprawdopodobniej ponad ówczesny poziom gruntu, o ścianach częściowo wyłożonych otoczakami polnymi. Niestety nie zachował się w nim czytelny do naszych czasów poziom rusztu, ale stwierdzono prawdopodobnie jego fragmenty w postaci mocno przepalonych fragmentów warstwy polepy (wypalonej gliny). Miał on zarys kolisty, o wymiarach około 2,2 m na 1,8 m. Funkcja tego obiektu nie jest jeszcze jednoznacznie wyjaśniona, bowiem tego rodzaju konstrukcje miały zarówno charakter produkcyjny, jak i gospodarczy. Być może dodatkowa ekspertyza pobranych do analiz próbek gleby z jego wewnętrznej zawartości pozwoli wyjaśnić jego rzeczywistą funkcję. Co interesujące - piec od strony północnej otaczał rodzaj opłotowania po którym zachowały się ślady po 5 dołkach posłupowych (ich celem było utrzymywanie stałej temperatury w piecu). W obrębie wyeksplorowanej odkrywki nie stwierdzono natomiast żadnych obiektów osadowych tej kultury związanych z funkcjami grzewczymi (ogniska względnie paleniska).
Osadnictwo kultury pomorskiej występuje w obrębie założonej odkrywki praktycznie w południowo-wschodniej partii odkrywki partii odkrywki, na terenie wyraźnie wznoszącym się powyżej strefy zalewowej doliny rzeki Mogilicy. Natomiast na kierunku zachodnim uchwycono zdecydowane wygaśnięcie obiektów z tego horyzontu kulturowego. Chronologicznie, wyłącznie na podstawie cech wykonania ceramiki i jej niektórych cech prymarnych (typów krawędzi oraz nielicznych form naczyń w postaci waz-kloszy) - materiał ten najprawdopodobniej odpowiada regułom wykonawstwa charakterystycznym dla starszych faz tej kultury w Wielkopolsce, a więc dla okresu od końca IV wieku do co najmniej 2 połowy II wieku p.n.e. włącznie. Osada ta miała niewątpliwie charakter ustabilizowany, której dalszej części należy upatrywać przede wszystkim na kierunku południowo-wschodnim od założonej odkrywki.
Drugi, młodszy horyzont kulturowy reprezentują z kolei pozostałości z okresu wczesnego średniowiecza, z okresu kultury prapolskiej (wczesnosłowiańskiej), które wstępnie można datować na okres VI-VIII wieku n.e. Pod względem archeologicznym - na podstawie wstępnej klasyfikacji materiału źródłowego dokonanej częściowo również w warunkach gabinetowych zarejestrowano pozostałości po ówczesnych obiektach mieszkalnych i gospodarczych, jamach odpadkowych i zasobowych, dołkach posłupowych i paleniskach.
Najciekawsze spośród odkrytych obiektów nieruchomych przedstawiają się pozostałości po budowlach mieszkalnych i prawdopodobnie również o charakterze gospodarczym. Zanotowano około kilkunastu tego rodzaju obiektów, mimo, iż jest to zaledwie fragment odkrytej osady z tego okresu. Budowle ziemiankowe zalegały na zróżnicowanych głębokościach od około 50 cm do maksymalnie 70 cm. Kształt jam ziemiankowych na poziomie stropu był zbliżony do prostokątnego o owalnych krawędziach. Jamy tego rodzaju osiągały następujące wymiary: długość od 3,6 m do 4,0 m, szerokość od 2,50 m do 2,60 m i głębokość – jak wyżej wspomniano - od 0,5 do 0,7 m. Profile tych obiektów były nieckowate i trapezowate, a w jednym z obiektów wystąpiła wewnętrzna piwniczka umiejscowiona pod klepiskiem. Na obrzeżach tylko jednego z tych obiektów zarejestrowano ślady po trzech dołkach posłupowych, a w kolejnym przypadku jamę typu odpadkowego.
Drugą kategorię budowli mieszkalnych z tego okresu chronologicznego (w jednym przypadku nie wykluczam też funkcji jako warsztatu tkackiego ?) stanowią konstrukcje typu półziemiankowego o charakterze panienkowatym, nieco płytsze od wcześniej omówionych. Tylko w jednym przypadku konstrukcja zadaszenia wspierała się na trzech drewnianych słupach. Budowle tego rodzaju były więc najprawdopodobniej wsparte dodatkowo na kilku naziemnych zewnętrznych słupach, przez co rozmiary uchwyconego do naszych czasów „klepiska” tych budowli były z reguły niewielkie. A mianowicie wymiary czytelnej w podłożu niecki półziemiankowej wynosiły odpowiednio: długość - od 2,9 m do 3,2 m, szerokość - od 1,7 m do 2,4 m, przy głębokości od około 0,22 m do 0,4 m. U większości odkrytych półziemianek nie zarejestrowano jednak śladów po wspierających je słupach. W kolejnym z tego typu obiektów stwierdzono od strony wschodniej wyraźne przewężenie w stosunku do całości obiektu – stanowiące prawdopodobnie pozostałość po pierwotnym wejściu do budynku.
W prawie wszystkich wypełniskach budowli ziemiankowych i półziemiankowych wystąpiły dość liczne zbiory ceramiki naczyniowej (nawet po ponad 100 fragmentów ceramiki), odnotowano też liczny zbiór fragmentów kości zwierzęcych jako niewątpliwe reszki pokonsumpcyjne, a ponadto grudki polepy, pochodzące najpewniej z umocnienia ścian tych konstrukcji. Odkryto też kilka zabytków wydzielonych: kamienny przęślik i osełkę oraz bliżej nieokreślony niewielki przedmiot z żelaza względnie brązu (z tordowanego drutu) oraz kościane szydło. Podobnie jak osada kultury pomorskiej, również i osada wczesnosłowiańska miała na tym stanowisku charakter ustabilizowany, której dalszej części należy upatrywać również na kierunku południowo-wschodnim od założonej odkrywki.
Podstawą datowania źródeł wczesnośredniowiecznych jest ceramika naczyniowa, fragmenty prażnic (naczynia do suszenia i prażenia zboża) oraz pojedyncze znaleziska pozaceramiczne (kamienny przęślik i osełka). Ceramika wczesnośredniowieczna z badanego stanowiska charakteryzuje się w jej wytwarzaniu zdecydowaną przewagą ręcznej roboty, zaś użycie techniki słabo formującego górnego obtaczania jest obserwowane w niewielkim zakresie, prócz tego kolekcja ceramiki charakteryzuje się całkowitym brakiem ornamentyki. Ceramika ta zdaje się nawiązywać do stylistyki wczesnośredniowiecznej ceramiki z rodziny grupy A/B wg Zofii Hilczerówny. Tego rodzaju zespoły ceramiczne są charakterystyczne dla całej Wielkopolski, a zwłaszcza dla jej południowej i centralnej części (szczególne podobieństwo widzę w stosunku do materiałów z pobliskiego Bonikowa). Aktualnie datuje się je w szerokim przedziale czasu, tj. na okres VI – VIII wieku, a nawet na 1. połowę X wieku. Z uwagi na wystąpienie w tym zbiorze fragmentów ręcznie lepionych, bez zdobienia, nawiązujących do form pomorskich naczyń typu Sukow/Feldberg (wg W. Łosińskiego i R. Rogosza) – można prawdopodobnie zawęzić wstępnie chronologię tego zespołu ceramiki na okres od VI/VII wieku do 1 połowy IX wieku włącznie. Pomocne w zakresie ustalenia dokładniejszej chronologii będzie datowanie źródeł archeologicznych wykonane metodami niekonwencjonalnymi. Mam tu na myśli przede wszystkim datowanie, jakie zamierzam pozyskać metodą 14C na podstawie rozpadu pierwiastka węgla (z próbek węgla drzewnego i kości zwierzęcych), które będzie wykonane w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym pod kier. prof. Tomasza Goslara. W doprecyzowaniu wskazanej chronologii pomocne będzie również całościowe opracowanie źródeł ceramicznych i niektórych innych przedmiotów.
Z uwagi na wstępne, ale dość wczesne datowanie tych ostatnich materiałów archeologicznych innego kontekstu nabierają odkrycia uzyskane przez piszącego te słowa podczas badań wykopaliskowych przeprowadzonych w latach 2006-2009 zrealizowanych pomiędzy wczesnobrązowymi kurhanami unietyckimi (nr 6 i nr 8). Odkryto wówczas liczne zespoły archeologiczne o bliżej nieokreślonej funkcji (najprawdopodobniej o charakterze funeralnym i obrzędowym), których datowanie na podstawie uzyskanych dotąd kilkunastu dat 14C można umieścić w przedziale od II wieku n.e. po 2 połowę VI wieku. Nie można wykluczyć więc, iż „użytkownikami” bliżej nieznanych nam praktyk „sakralnych” w tym miejscu mogli być również mieszkańcy nowoodkrytej osady wczesnosłowiańskiej położonej nieopodal wczesnobrązowego kurhanu nr IV. Zarówno kwestie chronologii nowo pozyskanych materiałów archeologicznych, jak również możliwe ich powiązania z wyżej wspomnianymi źródłami – będą przedmiotem dalszych dociekliwych studiów, opartych również o dodatkowe ekspertyzy: archezoologiczną, paleobotaniczną czy chemiczną (na zawartość fosforu w obiektach).
Z uwagi na trudne tegoroczne warunki pogodowe badania te wymagały wykonania fachowej i dokładnej dokumentacji rysunkowej, fotograficznej oraz opisowej, i w końcu metodycznego wydobycia przedmiotów zabytkowych. Warunki pogodowe powodowały też, iż badania archeologiczne wymagały tymczasowych przestojów. W tegorocznym sezonie wykopaliskowym do ukończenia prac wykopaliskowych pozostał jeszcze obszar około 22,5 arów - zaplanowany i uzgodniony z Wojewódzkim Wielkopolskim Konserwatorem Zabytków w Poznaniu (zgodnie z pozwoleniem wydanym przez Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu nr 790/2017/C z dnia 24.08.2017 r.). Jednak w przypadku niesprzyjających warunków pogodowych nie wykluczam prowadzenia badań wykopaliskowych dopiero w sezonie wiosennym 2018 roku. Szczegółowe sprawozdanie oraz wnioski konserwatorskie z wykonania powyższych badań archeologicznych zostaną przedstawione do WUOZ w Poznaniu, ul. Gołębia 2 w specjalnym opracowaniu autorstwa piszącego te słowa.
(wszelkie relacje tekstowe, jak i fotograficzne z ww. badań, które do tej pory ukazały się w lokalnej prasie, bądź na stronach internetowych – nie posiadały ani mojej zgody, ani autoryzacji).
Andrzej Krzyszowski
(archeolog)
PODPISY POD RYCINY:
RYC. 1. Piec gospodarczy z okresu kultury pomorskiej (IV-II w. p.n.e.). Fot. A. Krzyszowski
RYC. 2. Półziemianki z okresu kultury pomorskiej (IV-II w. p.n.e.). Fot. A. Krzyszowski
RYC. 3. Półziemianka typu wanienkowatego z wydzielonym wejściem z okresu wczesnego średniowiecza (VI/VII-VIII w. n.e.). Fot. A. Krzyszowski
RYC. 4. Półziemianka typu wanienkowatego z wejściem wspartym o trzy słupy z okresu wczesnego średniowiecza (VI/VII-VIII w. n.e.). Fot. A. Krzyszowski
RYC. 5. Półziemianka typu wanienkowatego z okresu wczesnego średniowiecza (VI/VII-VIII w. n.e.). Fot. A. Krzyszowski
RYC. 6. Półziemianka typu wanienkowatego z okresu wczesnego średniowiecza (VI/VII-VIII w. n.e.). Fot. A. Krzyszowski
RYC. 7. Ziemianka typu wanienkowatego z okresu wczesnego średniowiecza (VI/VII-VIII w. n.e.). Fot. A. Krzyszowski
RYC. 8. Ziemianka typu wanienkowatego z okresu wczesnego średniowiecza (VI/VII-VIII w. n.e.). Fot. A. Krzyszowski
RYC. 9. Wybór kolekcji ceramiki naczyniowej z okresu wczesnego średniowiecza (VI/VII-VIII w. n.e.). Fot. A. Krzyszowski
RYC. 10. Kamienny przęślik i osełka z okresu wczesnego średniowiecza (VI/VII-VIII w. n.e.). Fot. A. Krzyszowski